Fəlsəfənin predmeti və elmlər sistemində yeri.

  Elmlərin ən qədimlərindən biri, insan biliyinin ən mürəkkəb və çətin sahəsi olan fəlsəfə ən qədim sahələrindən biridir. Əvvələr o, « elmlər elmi » adlandırılmış, empirik və nəzəri biliyin müxtəlif sahələrini  ehtiva etmişdir. Mükəmməl  dünyagörüşü, dünyanın dərk etməyin xüsusi forması, varlığın ümumi prinsiplərinə dair  baxışlar  sistemi olan fəlsəfə, həm də ən yaxşı  nəzəri təfəkkür  məktəbidir. Dünyanın mahiyyətini, həyatın mə'nasını məntiqi cəhətdən səmərəli yolla anlamaq tələbatından doğan elm, təxminən  iki min beş yüz il bundan əvvəl Qədim Şərqdə – Misirdə, Babilistanda, Çində, Hindistanda təşəkkül tapmış, e.ə.  YII – YI  əsrlərdə Antik Yunanıstanda klassik forma kəsb etmişdir.

           İlk dəfə “fəlsəfə” sözünü yunan mütəfəkkiri Pifaqor (e.ə.YI əsr) işlətmiş və özünü filosof adlandırmışdır. «Fəlsəfə» etimoloji baxımdan yunanca «phileo» – «sevirəm» və «sopia» - «hikmət» sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, mə'nası isə «hikməti sevmək» deməkdir.. Göründüyü kimi, hikmət sözü fəlsəfənin  mə'nasını anlamağın açarını verir. Görkəmli Azərbaycan filosofu və alimi Nəsrəddin Tusi məşhur «Əxlaqi – Nasiri» əsərində hikmətin mə'nasını belə izah edir: «Mə'rifət sahibləri arasında hər şeyi olduğu kimi yerinə yetirməyə hikmət deyilir; bunun nəticəsində insanın mə'nəviyyatı mümkün qədər təkmilləşməli, arzu edilən səviyyəyə yüksəlməlidir».

           Hikməti sevən, onu bilən və təbliğ edən pirani şəxslər, adatən, müdrik adlandırılıblar. Fəlsəfənin təşəkkülü də elə bilavasitə müdrikliklə bağlıdır.  Qədim yunanların müdriklik ilahəsi Afinanın əzəmətli təsviri zəhmli bayquş obrazı idi.

Mudriklik qədim dünyanın ən şərəfli peşələrindən sayılıb. Antik Yunanıstanda natiqliyi, siyasəti, idarəçiliyi, riyaziyyati və s. kamil bilən, onları başqalarına oyrədən müəllimlərə sofistlər (sofos - müdrik ) deyilirdi. Sofistlərə görə, hikməti sevmək, kəmilliyə canatmaq insan xasiyyətinə  daxilən xas olan əlamətdir. Bu səbəbdən də onlar diqqəti təbiətdən, kosmosdan insana doğru yönəltmiş, insanı «hər şeyin me'yarı» hesab etmiş, onun həyatını, əməli və idraki fəaliyyətini öyrənməyi üstün tutmuşlar. Azərbaycanın ilk müdrikləri – qədim mağlar da bu cəhətdən fərqləniblər.

           Qədim Şərqdə müdriklərə heç də yunanlar kimi filosof deyilmirdi. Məsələn, Çində fələsəfənin tarixi çox qədim olsa da, həmin istilahın özü burada XIX əsrdən geniş yayılmağa başlamışdır. Yaxud, «Avesta»da «filosof» yox, «müdrik adamlar», «müdrikliyə çatdıran» sözlərinə daha çox rast gəlmək olur.

           Ən qədim fəlsəfə tarixinin müəllifi Diogen Layırtli «Məşhur filosofların həyatı, tə'limləri və deyimləri haqqında» əsərində İran mağlarının insan, cəmiyyət, ədalət, xeyirxaxlıq haqqında fikirlərinin yunan filosflarına böyük tə'sir göstərdiyini qeyd etmişdir. Deyinlər belə bir nəticə gəlməyə əsas verir ki, fəlsəfənin mənşəyi indiyədək iddia edildiyi kimi  Antik Yunanıstanda deyil, qədim Şərqlə bağlıdır. Ümüdünya tarixi prosesi idealizm mövqeyindən izah edən Hegel bildirmişdir  ki, mütləq ruh Şərqdən Qərbə Doğru hərəkət etmiş, onun qədəm qoyduğu cəmiyyət çiçəklənmişdir.

            Fəlsəfənin təməlində müdriklik dursa da, ən'ənəvi müdriklə filosofluq eyni deyildir. Tarixən müdirlik qədimdir. İki min beş yüz illik fəlsəfə tarixində çoxlu məktəblərin, itsqamət və cərəyanların yaranması təsadüfi deyildir. Dünya fəlsəfi mədəniyyəti bu yolla formalaşıb inkişaf etmişdir. Beləliklə, müdriklik üzərində yüksələn fəlsəfə bəşər düşüncəsinin ən böyük nailiyyətlərindən birinə çevrilmişdir.

            Fəlsəfənin başlıca mə'nası əsasən dünyagörüşü məsələlərinin qoyuluşunda və onlara dayır cavabların axtarılmasındadır. Bunların nəzəri mənimsənilməsinin insanlar üçün həyatı əhəmiyyəti mühümdür. İstər təbiətdə, istərsə də cəmiyyətdə baş verən hadisələrin fəlsəfi anlamı tarix boyu vacib olmuşdur. Müasir zamanədə bu həmişəkindən daha böyük əhamiyyət kəsb edir. Bunun səbəbi müasir dünyanın elmi-texniki, sosial və siyasi tərəqqiyə nail olmasıdır. Fəlsəfə izah etməli olduğu məsələlərin birdəfəlik həllini təklif etmir. Onun əsl mahiyyəti həqiqəti  dərk etməyin əbədi axtarışında olmasındadır. Təbiət elmləri – fizika, riyaziyyat, kimya və s. məsələnin son, həm də bitmiş həllini axtarıllar. Lakin varlığa, təfəkkürə, həyata, mə'nəvi dəyərlərə və s. aid məsələlərinin birdəfəlik və həmişəlik həllini vermək qeyri-mümkündur. Onlar daima geniş müzakirə və mübahisələr obyekti olmuş və olacaqdır. Belə sualların araşdırılması fəlsəfənin işidir. Fəlsəfə həm də «əbədi məsələlərin» dərk olunmasının prinsip və metodlarını işləyib hazırlayır. Bu cəhətdən müasir dünyaya üzünü tutan fəlsəfə xüsusi maraq doğurur.

          Dünya, kainat necə qurulub? Varlığın, təbiətin mahiyyətini təşkil edən nədir? Mə'nəvi və maddini, ideal və real olanın birbirinə münasibəti necədir? İnsanın dünyadakı yeri nədən ibarətdir? O, dünyanı dərk etməyə və dəyişdirməyə qadirdimi? Həqiqət nədir? Xeyir və şər, gözəllik və eybəcərlik nə deməkdir? İnsan zəkasını həmişə düşündürən bu kimi əbədi suallar insanın dünyadakı mövqeyini müəyyən etmək zərurətindən irəli gəlir. Yarandığı gündən indiyə kimi fəlsəfə bu cür başlıca dünyagörüşü mahiyyətli suallara cavab verməyə çalışıb. Bu baxımdan, istər fəlsəfə tarixindən, istərsə də müasir elmi-tədqiqat ədəbiyyatlarında fəlsəfənin müxtəlif tə'rifləri verilir. Onların hamısında, xüsusilə XIX-XX əsrlər dövründə fəlsəfəyə varlıq və idrakın ən ümumi  qanunauyğunluqları, insanın dünyaya münasibətlərinin ən ümumi prinsipləri haqqında elm kimi tə'rif verilmişdir.