Hüququn əsas anlayışları.

3.Hüququn əsas anlayışları

Hüququn əsas anlayışları odur ki, onlarsız hüquq mövcud ola və fəaliyyət göstərə bilməz. Həmin anlayışlara hüquq norması, hüququn mənbəyi, hüquq münasibətləri, hüquq sistemi, hüquqi məsuliyyət vs. aid edilir.

3.1. Hüquq norması                                                                            

“Norma” sözü latınca qayda, nümunə mənasını verir. Hər bir qaydada olduğu kimi hüquq normalarında da konkret situasiya üçün müvafiq davranış modeli  müəyən edilir. Hüququn xarakterik əlamətləri nəzərə alınaraq hüquq normasının tərifi aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:

Hüquq norması dedikdə, dövlət tərəfindən müəyyən edilən və sanksiyalaşdırılan elə ümumi və məcburi davranış qaydaları başa dü­şülür ki, bu qaydalar rəsmi sənədlərdə ifadə olunur.

3.2. Hüququn mənbələri

3.2.1. Hüququn mənbəyi anlayışı

Hüququn mənbələri hüququn əsas anlayışlarından biridir. Hüququn mənbələri belə bir suala cavab verilməsini nəzərdə tutur: hüquq normaları hansı yolla əmələ gəlir?, və bu normalar obyektiv olaraq hansı formalarda təzahür olunurlar?

Hüququn əsasən üç mənbəyi ayırd edilir: maddi mənbə, formal (yazılı vəya yuridik) mənbə və yazılı olmayan mənbə.

3.2.2. Hüququn maddi mənbəyi anlayışı

Hüququn maddi mənbəyi dedikdə, hüququn hansı tarixi, təbii, texniki vs. faktorların təsiri ilə yarandığı və inkişaf etdiyi başa düşülür. Maddi mənbə hər şeydən əvvəl ictimai inkişafın obyektiv tələbatlar sistemində və bazis münasibətlərində köklənmişdir. Lakin cəmiyyətin obyektiv tələbatı həmin dövrün hüquq düşüncəsi və siyasi meylinə müvafiq olaraq dərk edilmiş olmalı, eləcə də hüquq normaları ilə tənzimlənmiş olmalıdır.

3.2.3. Hüququn yazılı mənbəyi anlayışı

Davranış qaydasının hüquq norması olması üçün o müəyyən hüquqi formaya salınmalıdır. Bu dövlətin hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində baş verir ki, bunun köməyi ilə qanunvericinin iradəsi öz ifadəsini icra üçün məcburi olan bu və ya digər rəsmi sənədlərdə (aktlarda) tapır.

Hüquq ədəbiyyatında hüququn mənbəyi kimi, adətən dövlətin qanunvericilik fəaliyyətinin zahiri forması ifadə olunur, yəni səlahiyyətli dövlət orqanlarının hüquq normalarını müəyyən edən aktları (qanun, fərman, qərar vs.) ba­şa düşülür.

Beləliklə, hüququn formal (yazılı vəya yuridik) mənbəyi dedikdə, hüquq normalarının obyektiv və zahiri ifadə şəklidir. Hüququn formal mənbəyi dedikdə, hüquq normalarının dövlətin hüquqyaratma fəaliyyətinin nəticəsi olan aktlarda (normativ-hüquqi aktlar) zahirən ifadə olunması başa düşülür. Deməli, hüququn mənbələri hüquq normalarının forma cəhətdən ifadə olunduğu rəsmi dövlət sənədləridir.

3.2.3.1. Normativ-hüquqi aktlar – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Dövlətin, daha doğrusu dövlət orqanlarının (Milli Məclis, Prezident, Nazirlər Kabineti və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları) hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində hüquq normaları müəyyən edilir. Bu normalar zahirən rəsmi dövlət sənədlərində, daha doğrusu normativ-hüquqi aktlarda (qanunlar, Prezident fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərarları və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktları) ifadə olunur. Həmin sənədlərdə hüquqi qayda formulə edilir və onlar hüququn yazılı mənbələri vəya hüququn formaları adlanır.

Xüsusən, qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin hər bir hüquqi aktı hüquq mənbəyi ola bilməz, yalnız hüquq normalarını, ümumi davranış qaydalarını əks etdirən, başqa sözlə, normativ-hüquqi aktlar hüququn formal mən­bəyi hesab olunur. Məsələn, prezidentin müxtəlif fəxri adların verilməsi, hakimlərin təyin edilməsi kimi sərəncamları hüququn mənbəyi hesab olunmur.

Normativ hüquqi aktlar hüququn əsas və mühüm yazılı mənbə növü hesab edilir. Onlar hüququn yazılı mənbəyinin təkmilləşdirilmiş növü olub, hüquqi tənzimləmənin dəqiq olması, qanunçuluğun möhkəmləndirilməsi və hüquqi göstərişlərin ümumi olması üçün zə­min yaradır.

Bu isə təsadüfi deyildir. Axı, hüququn digər mənbələrindən fərqli olaraq normativ aktlar ictimai inkişafın dəyişən dinamik tələbatını daha tam və operativ surətdə nəzərə almaq, əks etdirmək iqtidarındadır. Onlar hüquqi tənzimetmənin səmərəliliyini və sabitliyini təmin etmək imkanında olan mənbə növüdür. Normativ hüquqi aktlar müxtəlif münasibətləri mərkəzləşdirilmiş qaydada nizama salmaq, ictimai inkişafın dəyişməsinə cəld və tez cavab vermək, özundə təsbit olunan hüquqi göstərişləri dəqiq, sadə və anlaşılan tərzdə ifadə etmək qabiliyyətinə və xüsusiyyətinə malikdir. Bu aktların yazılı sənəd formasında mövcudluğu onların məzmunu ilə əhalinin bilavasitə və operativ surətdə tanış olmasına imkan verir.

Bundan əlavə, normativ aktlar bütün dövlət miqyasında rnəhkəmə və ya inzibati praktikanın vahidliyini təmin edir. Belə ki, qanunverici orqan ictimai münasibəti dərk edərək, sosial praktikanı ümumiləşdirir, təkrar olunan halları tipləşdirir (tiplərə ayırır), sonra isə o, hamı üçün hüquq və vəzifələrin ümumi modelini müəyyən etmək məqsədilə normativ hüquqi aktlar qəbul edir. Məhkəmə və icra hakimiyyəti orqanları konkret məsələlərin həlli zamanı həmin normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulan hüquq normalarını tətbiq edirlər.

Səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən qəbul edilən, göstərişləri ümumi məcburi xarakter daşıyan, hüquq normaları müəyyən edən, dəyişdirən vəya ləğv edən, dəfələrlə tətbiq olunmaq üçün nəzərdə tutulan rəsmi yazılı sənədlərə nor­mativ hüquqi aktlar deyilir.

Normativ hüquqi aktlar iki növə bölünür.

• qanunlara;

• qanunqüvvəli aktlara.

Qanunlar ölkənin ali dövlət hakimiyyəti orqanı (Milli Məclis) tərəfindən qəbul edilən və yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan normativ-hüquqi aktlardır. Onlar xalq tərəfindən bilavasitə referendum (ümumxalq səsverməsi) yolu ilə də qəbul oluna bilər. Bunlar onu göstərir ki, qanunlar xüsusi qaydada qəbul olunur. Bundan əlavə, qanunlar yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. Be­lə ki, digər normativ-hüquqi aktlar (qanunqüvvəli aktlar) qanunlar əsasında qəbul edilir. Onlar qanunlara uyğun gəlməli, onlara zidd olmamalıdır. Digər tərəfdən, qanunları hər hansı dövlət orqanı ləğv edə bilməz. Qanunlar yalnız onları qəbul eden orqan - Milli Məclis tərəfindən ləğv edilə bilər. Özü də qanunlar içtimai həyatın ən ümdə və başlıca məsələləri barədə qəbul olunur. Qanunlar normativ-hüquqi aktlar içərisində mühüm yer tutur.

Qanun dedikdə, xüsusi qaydada qəbul edilən, yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan, içtimai və dövlət həyatının ən mühüm məsələlərini tənzimləyən normativ aktlar başa düşülür.

Qanunlar özləri də iki yerə bölünür:

• konstitusiya qanunlarına;

• adi və ya cari qanunlara.

İçtimai və dövlət quruluşunun əsaslarını müəyyən edən, mövcud cari qanunvericiliyin normativ bazası olan qanunlara konsti­tusiya qanunları deyilir. Bu növ qanunların özü də iki yerə ayrı­lır:

·  konstitusiyaya;

·  konstitusiya qanunlarına.

Konstitusiya dövlətin əsas qanunudur. O, qanunlar içərisin­də ali hüquqi qüvvəyə malikdir. Konstitusiya qanunları isə bir qayda olaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əlavələr edilməsi məqsədilə qəbul olunur.

Adi (cari) qanunlar dedikdə, Konstitusiya qanunları əsasında və onların icrası məqsədilə qəbul edilən, mövcud cari qanunvericiliyi təşkil edən, iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni xarakterli içti­mai münasibətləri tənzimləyən normativ aktlar başa düşülür. Cari qanunların növləri kimi üzvi və fövqəladə qanunlar fərqləndirilir. Üzvi (məcəllələşdirilmiş) qanunlar hüquqi cəhətdən tam, yüksək normativ ümumiləşdirmə ilə fərqlənirlər. Buraya hüquq sahələrinin (mülki, cinayət, vergi vs) məcəllələrini aid etmək olar. Fövqəladə qanunlar isə bu vəya digər fövqəladə şəraitdə qəbul edilir və müvəqqəti xarakter daşıyır.

Qanunqüvvəli aktlara gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bu növ aktlar qanunlara uygun olaraq, qanunlar əsasında, qanunların icrası məqsədilə və onlarda ifadə olunan göstərişləri konkretləşdirmək üçün qəbul edilir. Qanunqüvvəli aktlar dedikdə, Prezident fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərarları və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının (nazirliklərin və dövlət komitələrinin) normativ aktları (əsasnamə, təlimat vs) başa düşülür.

Prezident fərmanları hüquqi əhəmiyyətinə görə normativ və hüquq tətbiqedici növlərə bölünür.

Nazirlər Kabinetinin normativ-hüquqi aktları (hökumət qərarları) konstitusiya və qanunların tətbiq edilməsi, eləcə də prezident fərmanlarının icra edilməsi, hökumətin vəzifə və səlahiyyətlərinə daxil olan məsələlərin həlli məqsədilə qəbul edilirlər. Bu aktlar həm dövlət və ictimai həyatın müxtəlif sahələrindəki münasibətləri operativ tənzimləyir, həm bütün icra hakimiyyəti orqanları, idarə, müəssisə və təşkilatların fəaliyyəti üçün hüquqi oriyentirlər müəyyən edir, həm də mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının qəbul edilməsi üçün hüquqi əsaslar müəyyən edirlər.

Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları (nazirliklər, dövlət komitələri və digər baş idarələr əmr və təlimatlar qəbul edirlər. Onlar normativ və qeyri-normativ xarakterli ola bilərlər. Təlimatlar isə nazirliyin fəaliyyətinin müəyyən tərəfini tənzim elədiyi üçün həmişə normativ xarakterə malikdir.

3.2.3.2. Normativ müqavilələr – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Normativ müqavilələr hüququn mənbə növlərindən biri hesab edilir. Bu müqavilələr ümumi xarakterli məcburi davranış qaydası (hüquq norması) müəyyən edir. Beynəlxalq müqavilələr beynəlxalq hüququn və hüququn digər sahələrinin yazılı mənbəyidir. Söhbət Azər­baycan Respublikasının tərəf olduğu və ya sonradan qoşulduğu beynəlxalq müqavilə və konvensiyalardan gedir.

Onlarin adı vı forması müxtəlif ola bilər; konvensiya, pakt, müqavilə, saziş, protokol, notalarla mübadilə vs. Lakin bu cür adlar muqavilənin mahiyyətinə təsir göstərmir.

Beynəlxalq müqavilə dedikdə, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlət və beynəlxalq təşkilatlarla,  qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada yazılı şəkildə bağlandığı razılaşma başa düşülür. Müqavilə baglamaq prosedurası Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası və ləğv edilməsi qaydaları haqqında 13 iyun 1995-ci il tarixli qanunla müəyyənləşdirilir. Beynəlxalq müqavilələr onları bağlayan orqanlardan asılı olaraq müxtəlif cür olur; dövlətlərarası, hökumətlərarası və idarələrarası beynəlxalq müqavilələr.

Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası beynəlxalq müqavilələr hüququn müxtəlif sahələrinin nizamasalma predmetinə daxil olan ictimai münasibətlərə birbasa (bilavasitə) tətbiq edilir (AR MM m.3.1). Ona görə ki, bu müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Digər tərəfdən, normativ müqavilə dedikdə, federal dövlət ilə federasiya subyektləri arasında bağlanan müqavilələr də başa düşülür.

3.2.3.3. Hüquqi presedent – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Hüquqi presedent (latınca praecedentis - əvvəlki, qabaqcadan gələn) müasir dünyada hüququn nisbətən geniş yayılmış mənbə növlərindən biridir. Hüquqi presedent dedikdə, dövlətin ümumi məcburi qüvvə və əhəmiyyət verdiyi dövlət orqanlarının elə qərarları başa düşülür ki, bu qərarlar sonrakı konkret analoji işlərə baxılması zamanı nümunə (ümumi qayda) kimi tətbiq olunur. Bunun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, konkret iş üzrə dövlət orqanının əvvəllər çıxardığı qərar sonradan analoji (oxşar) işlər həll edilərkən hüquq norması qüvvəsinə malik olur. Hüquqi presedent o zaman hüquq mənbəyi hesab olunur ki, konkret iş üzrə məhkəmənin və ya hər hansı dövlət orqanının qəbul elədiyi qərarın gələcəkdə oxşar işlərin həllində məhkəmələrdə ümumi qayda ola biləcəyi qəbul edilsin. Belə hallarda məhkəmə (dövlət orqanı) qərarları mahiyyətcə hüquq normasına çevrilir və ona ümumməcburi qayda kimi istinad edilə bilər.

Hüquqi presedent ingilis-amerikan hüquq ailəsində hüquqıın əsas və başlıca mənbəyi hesab edilir. Hüququn mənbəyi kimi o Böyük Britaniya, ABŞ, Ka­nada və Avstraliya hüququnda nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bu ölkələrin hüquq sistemində hüquqi presedent qanunvericilik aktı qüvvəsinə malikdir.

Hazırki dövrdə Böyük Britaniya məhkəmələri hüquq normaları yaradır. Məhkəmə qərarlarında müəyyən edilən qaydalar məcburi xarakterli normalar kimi sonralar da tətbiq edilir. Beləliklə, hüquqi presedent ingilis-amerikan hüquq ailəsində qanunlara nisbətən əsas, başlıca və həlledici hüquq mənbəyi ki­mi dəstəklənir, qəbul edilir və tanınır.

Sovet hüquq elmi hüquq presedentini hüququn mənbəyi kimi qəbul etməmişdi. Rəsmi sovet doktrinası belə hesab etmişdir ki, presedent hüququn mü­kəmməl mənbəyi ola bilməz və onun əsas rolu təfsir prosesində hüquq normalarını konkretləşdirməkdən, qanunun mənasını izah etməkdən ibarətdir.

Roman-german (kontinental) hüquq ailəsində hüququn mənbəyi kimi pre­sedentin statusu qeyri-rnüəyyən və daxilən ziddiyyətlidir. Belə ki, bu ailəyə daxil olan bir qrup ölkələrdə presedent hüququn mənbəyi kimi tanınır və on­dan geniş surətdə istifadə edilir, digər qrup ölkələrdə isə presedent hüququn mənbəyi sayılmır və olduqca məhdud dairədə tətbiq olunur.

Azərbaycan Respubli­kasının hüquq sistemi presedenti hüququn mənbəyi kimi qəbul etmir. Bizim ölkə hüququnda presedent hüququ nə qanunvericilik qaydasında qəbul edilmiş, nə formal olaraq tanınmış, nə də ki faktiki olaraq tətbiq edilir. Məhkəmə presedentindən – yəni, konkret iş üzrə qəbul edilən qərardan (qətnamə, plenum qərarı) buna oxşar işlərin həlli zamanı hüquq norması kimi istifadə olunmur. Respublikamızda başqa cür yanaşma var ki, bunu aşağıdaki kimi ifadə etmək olar: məhkəmənin vəzifəsi norma yaratmaq yox, mövcud normaları tətbiq etməkdir.

3.2.3.3.1. Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti

Ali məhkəmə orqanlarının ixtiyarı var ki, qanunvericiliyin tətbiqi məsələləri üzrə “rəhbər izahatlar” versin. Konstitusiyanın 131-ci maddəsinin 1-ci bəndinə görə, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi ali məhkəmə orqanı olub, məhkəmə təcrübəsinə aid məsələlər üzrə izahatlar verir. Bu cür izahatlar, bir qayda olaraq, “məhkəmə təfsiri qaydasında” Ali Məhkəmə Plenumu qərarları formasında qəbul edilir və ümumiləşdirilmiş materiallara əsaslanır.

Hüquq ədəbiyyatında Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti uzun müddət mübahisə predmeti olmuşdur. Bu diskussiya indi də davam edir. Həmin mübahisə və diskussiyaların mahiyyəti plenum qərarlarının hüququn mənbəyi kimi tanınıb-tanınmaması məsələsindən ibarətdir. Hüquq ədəbiyyatında bu məsələ barədə iki konsepsiya yaranmışdır.

Birinci konsepsiya tərəfdarları belə hesab edirlər ki, plenum qərarları mülki hüququn mənbəyidir. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları hüquq normalarının məzmununu təfsir edir. Bu təfsirlər müvafiq məhkəmə sistemi üçün məcburidir. Bu qərarlar qüvvədə olan qanunvericiliyin mənasını izah edərkən faktiki olaraq yeni qayda – ümumi xarakterli hüquqi müddəa formulə edir. Bu qayda və müddəalar dövlət iradəsini ifadə edir, icra üçün məcburidir, normativ hüquqi aktda ifadə olunan normadan fərqlənmir.

İkinci konsepsiya tərəfdarları belə hesab edirlər ki, plenum qərarlarını hüququn mənbəyi hesab etmək olmaz. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları qanunvericilik tərəfindən rəsmi surətdə formal olaraq hüququn mənbəyi kimi tanınmır. Konstitusiyanın 147-151-ci maddələrini, “Normativ hüquqi aktlar haqqında” qanunun müvafiq maddələrini və Mülki Məcəlləni nəzərdən keçirdikdə bizə məlum olur ki, qanunvericiliyin rəsmən hüququn mənbəyi kimi qəbul etdiyi aktlar sırasında plenum qərarlarının adı çəkilmir.

Digər tərəfdən, Ali Məhkəmənin hüquq yaradıcılığı qabiliyyəti və imkanı yoxdur. Ali Məhkəmə hüquq yaradıcılığı fəaliyyətinin subyekti kimi tanınmır və qəbul edilmir. Ali Məhkəmənin hüquq norması yaratması hakimiyyətin bölgüsü prinsipinə ziddir.

Plenum qərarlarının əksəriyyətində qüvvədə olan qanunvericilik təfsir olunur, mənası aydınlaşdırılır və izah edilir. Bu cür qərarlar təfsiri verilmiş hüquq normasını tətbiq edən bütün instansiyalar üçün məcburi xarakterə malikdir. Yəni müvafiq məhkəmə orqanları üçün hüquq normasını başa düşmək və anlamaq mənasında məcburidir.      

Lakin Ali Məhkəməsi Plenumunun məhkəmə təcrübəsinə dair məsələlər üzrə izahları cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar üçün tövsiyə xarakteri daşıyır. (AR CPM m.10.4)

Məhkəmə presedentini məhkəmə təcrübəsindən fərqləndirmək lazımdır. Bu iki anlayış identik (eyni mənalı) vəya sinonim deyil. Məhkəmə təcrübəsi dedikdə, məhkəmənin eyni kateqoriya işlər üzrə dəfələrlə eyni cür qaydada qərar çıxarması başa düşülür. Yəni məhkəmə praktikası qanunun konkret müddəalarının təfsiri və analoji işlərə tətbiqi baxımından məhkəmələr tərəfindən müəyyən dərəcədə hamılıqla qəbul edilən mövqe və yanaşma tərzidir. Azər­baycan Respublikasının hüquq sistemi məhkəmə presedenti kimi məh­kəmə təcrübəsini (praktikasını) da hüququn mənbəyi hesab etmir. Belə ki, yaranmış məhkəmə təcrübəsi analoji işlərə baxan məhkəmələr üçün ümumi qayda (hüquq norması) təşkil etmədiyi kimi, məcburi qüvvəyə də malik deyildir. Hakim məhkəmə təcrübəsindən fərqli qərar da qəbul edə bilər. Məhkəmə təcrübəsinin hüququn mənbəyi olmamasına baxmayaraq o böyük əhəmiyyətə malikdir. Məhkəmə təcrübəsi cəmiyyətdə hüquq qaydasının və qanunçuluğun təmin edilməsinə xidmət edir. Məhz onun vasitəsi ilə hüquq normaları eyni cür başa düşülür və tətbiq edilir.

3.2.3.4. Hüquq elmi (doktrina) - hüququn mənbə növü kimi

Qədim Romada hüquqşünasların fəaliyyəti hüququn mənbəyi hesab olu­nurdu. Qanunları şərh etməklə Roma hüquqşünasları ayrı-ayrı normalara müəyyən məna verirdilər. Bu cür fəaliyyətlə onlar həqiqətən faktiki olaraq məcbu­ri qüvvəyə malik olan hüquq norması yaradırdılar. Qədim Roma hüquqşünaslarının fəaliyyətinin əsl məqsədi qüvvədə olan hüquq normalarının tətbiqinə kömək etməkdən ibarət idi. Həmin fəaliyyət əslində hüquq yaradıcılığının müstəqil forması sayılırdı. Roma hüquqşünaslarının hüquq norması yaratmaq üzrə fəaliyyəti formal cəhətdən də etiraf edilirdi. Beləliklə, qədim Romada mahir hüquq bilicilərinin yaradıcılıq fəaliyyəti (responsa prudentium) normativ, hüquqyaradıcı xarakterə malik olub, məcburi davranış qaydası müəyyən edirdi və bu­nunla hüququn mənbə növü rolunu oynayırdı.

Roman-german hüquq ailesində hüquq elmi (doktrina) hüququn mənbə növlərindən biri hesab edilir. Presedentdən fərqli olaraq, doktrina hüququn formal mənbəyi kimi tanınmır. O, faktiki və real olaraq mövcud olan hüquq mənbəyi kimi qəbul edilir.

Azərbaycanda hüquq elmi hüququn mənbəyi hesab edilmir. Elmi nəzəri görüşlərin məcburi qüvvəsi yoxdur. Onlar ümumməcburi davranış qaydaları da (hüquq norması) müəyyən etmir. Lakin elmi nəzəri biliklər qanunların mənasının dərin və hərtərəfli başa düşülməsinə, təcrübədə dəqiq və düzgün tətbiq edilməsinə kömək edir. Doktrina çox vaxt müşkül, çətin və qəliz işlərin düzgün həll edilməsində təcrübi işçilərin və hüquqtətbiqetmə orqanlarının köməyinə gəlir.

3.2.4. Hüququn yazılı olmayan mənbəyi anlayışı

Hüququn yazılı olmayan mənbəyi dedikdə isə dövlət tərəfindən tanınan, yazılı hüquq normalarında istinad edilən və qorunan digər (qeyri-hüquqi) sosial hadisələr; adət-ənənə və prinsiplər nəzərdə tutulur.

3.2.4.1. Hüquqi adətlər – hüququn yazılı olmayan mənbə növü kimi

Uzun müddət ərzində dəfələrlə təkrar olunan, ictimai rəy və vərdişə söykənən ictimai davranış normalarına adətlər deyilir. Adətlər dövlətdən asılı olmayaraq təşəkkül tapmış və cəmiyyət üzvlərinin şüurunda məcburi mahiyyət kəsb etmişdir. Öz təbiətinə görə adətlər konservativ (mühafizəkar, yeniliyə zidd) xarakter daşıyır. Belə ki, onlar içtimai cəhətdən əhəmiyyəti olan insan davranışlarının daha rasional variantlarının dəfələrlə təkrar olunması, ümumiləşdirilməsi və nəsildən nəslə ötürülməsi nəticəsində yaranır.

Dövlət tərəfindən ümumi məcburi qayda kimi sanksiyalaşdırılan (tanınan və müdafiə olunan) və qanunvericilik aktlarında (normativ-hüquqi aktlarda) istinad edilən həmin adətlərə isə hüquqi adətlər deyilir. Yəni normativ-hüquqi aktlarda tənzimlənməmiş və tərəflər arasında da razılaşdırılmamış məsələlərin həllində qanunvericilik həmin sektorda (sahədə) təşəkkül tapmış adətlərə istinad edir.  Belə olan halda həmin adətlər hüquq norması olmasalar da hüququn yazılı olmayan mənbəyini təşkil edirlər.

Adətlər hüququn ən qədim mənbəyidir. O, tarixən qanunların “sələfi” olmuşdur. Adətlər sosial cəhətdən əhəmiyyəti olan elə münasibətləri tənzimləyirdi ki, qanunverici bu münasibətlərin qaydaya salınmasını ya vaxtı çatmamış hesab edirdi, ya da ki həmin münasibətlərin nizama salınmasını istəmirdi.

Dövlət ya mövcud adət-ənənəyə baxmayaraq bir hüquq norması ilə həmin məsələni birbaşa özü tənzimləyir, ya da hüquq normasında mövcud adət-ənənə normalarına istinad edir. Adətlər o halda tətbiq olunur ki, həmin hüquqi münasibət beynəlxalq müqavilə və ya daxili (milli) qanunvericiliklə tənzimlənməmiş olsun və ya müvafiq adət ənənəyə istinad edilmiş olsun.

Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemi hüquqi adətləri hüququn mənbə növü kimi tanıyır və qəbul edir. Hüququn mülkü hüquq adlı sahəsində hüquqi adətlərin işgüzar dövriyyə adətlə­ri kimi növü nəzərdə tutulur. Bu növ adətlərdən bir qayda olaraq, sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində hüququn mənbəyi kimi istifadə olunur.

“Sahibkarlıq fəaliyyətinin hər hansı sahəsində təşəkkül tapan və geniş tətbiq edilən, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan davranış qaydası, hansısa aktda qeyd edilib-edilmədiyindən asılı olmayaraq, işgüzar adət sayılır.” (AR MM. m.10.1)

“Əgər müqavilə şərti onun iştirakçıları tərəfindən və ya dispozitiv norma ilə müəyyənləşdirilməyibsə, müvafiq şərtlər tərəflərin münasibətlərinə tətbiq edilə bilən işgüzar adətlərlə müəyyənləşdirilir.” (AR MM. m.390.7)

“Yolda olduğu vaxt satılmış əşyanın təsadüfən məhv olması və ya təsadüfən zədələnməsi riski, alğı-satqı müqaviləsində və ya işgüzar dövriyyə adətlərində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, alqı-satqı müqaviləsinin bağlandığı andan alıcıya keçir.” (AR MM. m.571.2)

 “Əgər əşyanın keyfiyyətinin yoxlanması qaydası müəyyənləşdirilməyibsə, əşyanın keyfiyyəti işgüzar dövriyyə adətlərinə və ya alqı-satqı müqaviləsi üzrə verilməli əşyanın yoxlanmasının adətən tətbiq edilən digər şərtlərinə müvafiq surətdə yoxlanılır.” (AR MM m.586.2)

Ticarət adətləri hüquqi adətlərin bir növüdür. Onlar beynəlxalq ticarətdə böyük rol oynayır. Xarici iqtisadi əməkdaşlığın bəzı formaları qanunda nəzərdə tutulmur. Bələ halda həmin formalar ticarət adətləri ilə tənzimlənir. Beynəlxalq arbitraj praktikasında ticarət adətlərindən geniş istifadə edilir.

Ticarət adətlərinin tətbiqi Azər­baycan Respublikasının Ticarət Gəmiçiliyi (Dəniz Ticarəti) Məcəl­ləsində nəzərde tutulmuşdur.

Məsələn,

57.3. Gəmi kapitanı vəfat etmiş şəxsin ölümü barəsində onun yaxın qohumlarından birini və ya həyat yoldaşını məlumatlandırmağa və onun  cənazəsini vətəninə göndərmək üçün tədbirlər görməyə borcludur. Müstəsna hallarda, əgər gəminin uzun müddət açıq dənizdə olması  zəruridirsə və vəfat etmiş şəxsin cənazəsini saxlamaq mümkün deyilsə, gəmi kapitanının, gəmi jurnalında müvafiq qeyd apararaq, cənazəni  dəniz adətlərinə uyğun olaraq dənizə tapşırmaq hüququ vardır.

96.2. Gəmi yükvurma limanında və ya adətən həmin limanda gözləmə üçün nəzərdə tutulmuş yerlərdə olduqda, çarter üzrə daşıyıcı  fraxtedənə və ya yükgöndərənə yazılı bildiriş verməlidir. Bildirişin verilmə günü və saatı tərəflərin razılaşması əsasında, belə razılaşma  olmadığı halda isə həmin limanın adətləri ilə müəyyən edilir.

224.2. Tərəflərin razılaşması ilə nəzərdə tutulan hallarda, habelə qəzanın növünü və ümumi qəza nəticəsində vurulan zərərin miqdarını və  onun bölüşdürülməsini müəyyən etmək üçün tətbiq ediləcək qanun natamam olduqda ümumi qəzaya dair beynəlxalq qaydalar və ticarət  gəmiçiliyinin digər beynəlxalq adətləri tətbiq edilir.

3.2.4.2. Hüququn prinsipləri

Hüququn prinsipləri hüququn əsas anlayışlarından biridir. Bu, çox vacib və mühüm əhəmiyyətə malik olan anlayışdır. Belə ki, hüququn mahiyyəti, sosial məqsədi və xarakteri kimi zəruri məsələlər məhz hüququn prinsiplərində ifadə olunur. Hüquq məhz həmin prinsiplərə əsaslanaraq və söykənərək fəaliyyət göstərir, öz funksiyasını yerinə yetirir. Hüquqi dövlətin həyata keçirdiyi fəaliyyətin əsasını hüququn prinsipləri təşkil edir.

Hüququn hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri ümumbəşəri dəyərləri ifadə edən universal tənzimləyici vasitə və alət kimi çıxış edirlər. Buna görə də Konstitusiyamız böyük əhəmiyyətə malik olan belə bir mühüm müddəa irəli sürür: Azərbay­can Respublikası başqa dövlətlərlə münasibətlərini hamılıqla qəbul edilmiş və beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə tutulan prinsiplər əsasında qurur.  (ARK m.10)

Beynəlxalq hüququn prinsipləri dedikdə beynəlxalq hüquq subyektləri tərəfindən rəhbər tutulan elə davranış qaydaları başa düşülür ki, bu prinsiplər beynəlxalq təcrübə nəticəsində yaranır və hüququn əsasları kimi çıxış edir. Onlar beynalxalq hüququn təməlini və bünövrəsini təşkil edir. Özü də beynəlxalq hüququn prinsipləri məcburi xarakter daşıyır. Bu, o demekdir ki, beynəlxalq hüququn bütün subyektləri öz fəaliyyətində həmin prinsiplərə dönmədən əməl etməlidir.

Hüququn mahiyyətini və sosial məqsədini ifadə edən əsas başlangıç müddəalarına hüququn prinsipləri deyilir.

Beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri bir çox beynəlxalq hüquqi sənədlərdə təsbit edilmişdir. Bu prinsiplər, hər şeydən əvvəl, universal beynəlxalq aktda – BMT-nin Nizamnaməsi, Baş Məclisin qətnamə və bəyannamələrində, digər təşkilatların beynəlxalq hüquq qaydalarının ən qlobal və ümumi məsələləri üzrə qəbul etdikləri sənədlərdə ifadə olunmuşdur. Bu aktlar içərisində BMT Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş “Beynəlxalq hüququn prinsipləri haqqında bəyənnamə” (1970), və “Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq haqqında Müşavirənin Yekun Aktı” (1975) xüsusi yer tutur.

Beynəlxalq hüququn dövlətin öz xarici iqtisadi əlaqələrinin təşkili formasını seçmək müstəqilliyi prinsipi mülki hüquq üçün müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu prinsip huququn subyektlerindan biri olan dövlətin xarici (beynəlxalq) əmlak dövriyyəsində hüquqi vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Həmin prinsip “Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyası”nda (1974) formula edilmişdir.

Dövlətin öz təbii və digər resursları və iqtisadi fəaliyyəti üzərində ayrılmaz suverenliyi prinsipi beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biridir. Bu prinsip dövlət suverenliyi prinsipindən irəli gələrək mahiyyətcə onu konkretləşdirir. 1970-ci il Deklarasiyasında və 1974-cü il Xartiyasinda ifadə olunan həmin prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir dövlət özünün bütün təbii və digər resursları və sərvətləri üzərində tam və daimi suverenliyə malik olub, bu resurslardan istifadə rejimini özü müəyyən edir.

Hüququn prinsipləri iki yerə bölünür:

• hüququn ümumi prinsiplərinə;

• hüququn xüsusi prinsiplərinə.

Hüququn ümumi prinsipləri odur ki, bu prinsiplər bütövlükdə hüququn ən mühüm xüsusiyyətlərini, onun məzmununu və əsas cəhətlərini müəyyənləşdirir, habelə hüququn bütün sahələrinə aid edilir. Onlara hüququn əsas prinsipləri də deyilir.

İçtimai azadlıq hüququn ümumi (əsas) prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, hər bir şəxs qanunla qadağan edil­məyən və başqalarına zərər vurmayan istənilən hərəkəti etmək imkanına malikdir. Bu prinsipin əsasında belə bir müddəa durur: «qanunla qadağan edilməyən hər şeyə icazə verilir».

Demokratizm prinsipi hüququn ümumi (əsas) prinsiplərin­dən biri kimi tanınır. Bu prinsip onu ifadə edir ki, şəxslər üçün de­mokratik hüquq və azadlıqlar müəyyən edilir, xalq hakimiyyəti ta­nınır, əsas dövlət orqanları (parlament, prezident) seçki yolu ilə yaranır, dövlət və içtimai həyata aid olan ən vacib məsələlər barədə qərarlar səs çoxluğu ilə qəbul edilir ki, bu hüququn demokratikliyini ifadə edir.

Hümanizm (insanpərvərlik) prinsipi hüququn əsas (ümumi) prinsiplərindən biri hesab edilir. Bu prinsipə görə, hüququn güddüyü məqsədin əsasında insan amili durur. Hüquq hər bir vətən­daş üçün təbii və ayrılmaz hüquq və azadlıqları (insan haqları) möhkəmləndirir və onları real surətdə təmin edir. Hər bir kəsin yaşamaq, şəxsi azadlıq, toxunulmazlıq və digər hüquqları vardır.

Bərabərlik prinsipi hüququn ümumi prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, bütün vətəndaşlar irqindən, milliyyətindən, dinindən, mənşəyindən, əqidəsindən, qulluq mövqeyindən və digər amillərdən asılı olmayaraq qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir və heç kəsə bu məsələdə üstünlük verilmir. Həmin məsələdə ayrı-seçkilik (diskriminasiya) halına yol vermək olmaz.

Hüquq və vəzifələrin birliyi (vahidliyi) prinsipi hüququn ümumi prinsipləri sırasına daxil edilir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, hüquqla tənzimlənən içtimai münasibətlərdə iştirak edən subyektlərin hüquq və vəzifələri arasında sıx qarşılıqlı əlaqə vardır. Həmin prinsipə görə subyektlərdən kiminsə malik olduğu hüquqlar mütləq və hökmən başqa subyektlər üçün bu hüquqlarla bağlı vəzifələrin yaranmasına əsas olur. Vəzifəsiz hüquq, hüquqsuz da vəzifənin mövcudluğu mümkün olmayan məsələdir.

Təqsirə görə məsuliyyət prinsipi hüququn ümumi prinsiplə­rindən biri kimi qəbul olunur. Bu prinsip onu ifadə edir ki, yalnız hüquq pozuntusu törətməkdə təqsirli bilinən şəxs cinayət, mülki, inzibati və ya intizam məsuliyyətinə cəlb edilə bilər. Təqsiri olma­yan şəxsi isə hüquq məsuliyyətinə cəlb etmək olmaz.

Qanunçuluq prinsipi hüququn umumi prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, hüquqda ifadə olunan göstərişlərə hamı və hər kəs əməl etmelidir. Həmin prinsip hüququn hayata keçirilməsini təmin edir.

Hüququn xüsusi prinsipləri dedikdə, hüququn ayrı-ayrı sahələrinə aid olan prinsiplər başa düşülür. Buna görə də onlara çox vaxt hüququn sahəvi prinsipləri deyilir. Belə halda konstitusiya hüququnun, inzibati hüququn, maliyyə hüququnun, cinayət hüququnun, əmək hüququnun vs. sahəvi prinsiplərindən danışmaq olar. Məsələn, müqavilə azadlığı prinsipi mülkü hüquq sahəsinin, cəzanın fərdiləşdirilməsi prinsipi cinayət hüququ sahəsinin vs. sahəvi (xüsusi) prinsipi hesab edilir.

Hüquq normasının strukturu

Hər bir hüquq norması mövcud üç struktur elementindən ibarət olur. Bunlar: hipoteza, dispozisiya və sanksiya adlanır.

Hipoteza: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, həmin normun tətbiq edildiyi (tənzimlədiyi) hadisə və hərəkətləri müəyyən edir.

Məsələn, “Spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən və ya psixotrop maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salan fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırıla bilər.”  (AR MM m.32.1)

Burada hüquq normasının tətbiq edildiyi (tənzimlədiyi) hadisə (hərəkət) şəxsin spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən və ya psixotrop maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salmasıdır.

“Əgər şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumat olmazsa, habelə o, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşərsə və ondan altı ay ərzində xəbər çıxmazsa, o, məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilə bilər.” (AR MM m. 41.1)

Burada da hüquq normasının tətbiq edildiyi hadisə (hərəkət) şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumatın olmaması, habelə onun, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşməsi və ondan altı ay ərzində xəbərin çıxmamasıdır. 

Dispozisiya: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, hipotezada təsvir edilən hadisə və ya hərəkətə tətbiq edilən hüquq normasının özünün ifadə edildiyi hissəsidir. Bu tərəflərin hüquq və vəzifələrinin, eləcə də məsələnin həll yolunun müəyyən olunduğu hissədir.

Yuxarıdakı 1-ci halda fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinin məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırılması, 2-ci halda isə fiziki şəxsin məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilməsi normun dispozisiya hissəsidir. 

Sanksiya: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, həmin normanın pozulması nəticəsində nəzərdə tutulan tənbeh, cəza və digər islah və məcburetmə tədbirlərini ifadə edir.

Sanksiya, hüquq normasının strukturunu tamamlayan yekun elementidir.

Məsələn, Avtomobil və ya başqa nəqliyyat vasitəsini talama məqsədi olmadan qanunsuz ələ keçirmə (qaçırma)—iki ilədək müddətə islah işləri və ya üç ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. (AR CM m.185.1)

Burada, qaçırma – normun hipoteza, islah işləri və ya azadlıqdan məhrum etmə isə - normun sanksiya hissəsidir.

Hüququn sistemi

Ayrıca olaraq götürülmüş hüquq norması və ya normalar qrupu hələ öz-özlüyündə hüquq demək deyildir. Hüquq dedikdə, hüquq normalarının sistemi başa düşülür.

Hüquq bu normaların təsadüfi, xaotik halda birləşməsi yox, onların daxili vəhdəti olan, uyğunlaşdırılan və bir-birindən qarşılıqlı surətdə asılı olan vahid, tam və bütöv siste­mi deməkdir. Elə bir sistem ki, bu sistemdə normalar müəyyən qaydada qruplaşdırılır və düzənlənir. Həmin sistem hüququn sis­temi adlanır.

Hüququn sistemi dedikdə, onun müəyyən daxili strukturu (quruluşu və təşkili) başa düşülür.

Hüququn sistemi bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Vahidlik onun əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Bir-birindən fərqlənməsinə baxmayaraq hüquq normaları sıx surətdə qarşılıqlı əlaqədə olub, vahid sistem halında birləşirlər. Bu normalann məqsəd və vəzifələri də vahiddir. Digər tərəfdən hüquq normaları ilə içtimai münasibətlərin tənzim­lənmə mexanizmi də vahiddir. Hüquq sisteminin vahidliyi bu cəhətlərlə müəyyən edilir.

Bölünmək qabiliyyətinə malik olmaq hüququn sisteminin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Bu onunla bağlıdır ki, hüquq normaları öz konkret məzmununa görə, ifadə etdiyi göstərişə görə, tənzim etdiyi içtimai münasibətə görə bir-birlərindən fərqlənir. Buna görə də hüququn sistemi ayrı-ayrı hissələrə bölünür.

Obyektivlik hüququn sisteminin vacib xüsusiyyətlərindən biri­dir. Hüququn sistemi subyektiv xarakter daşımır. O, obyektiv olaraq mövcuddur. Belə ki, hüququn sistemi hüquqyaratma subyektinin (dövlətin) iradəsindən asılı deyildir. Lakin dövlət hüququn mövcud sisteminə müəyyən dərəcədə və həddə təsir göstərə bi­lər.

Hüququn sistemi hüquq sahələrinə başlıca olaraq iki əlamət (meyar) əsasında bölünür. Həmin əlamətlərə aiddir:

hüquqi tənzimetme predmeti;

hüquqi tənzimetme metodu.

Hüquqi tənzimetmə predmeti dedikdə müəyyən növ içtimai münasibətlər başa düşülür. Predmet belə suallara cavab verir: hüquq sahəsi nəyi tənzimləyir?; hüquq sahəsi neyə təsir göstərir?

Hüquq normaları tənzimlədikləri oxşar ictimai münasibətlərin təbiəti, məzmun və mahiyyətindən asılı olaraq, fərqli hüquq sahələrinə aid edilirlər. Buna hüquq normalarının tənzimetmə predmetinə görə bölgüsü deyilir. Hər bir hüquq sahəsinin özünün hüquqi tənzimləmə predmeti vardır. Söhbət hüququn ayrı-ayrı sahələri tərəfindən tənzimlənən içtimai münasibətlərdən gedir.

Hüququn sistemi hüquq sahələrindən ibarətdir. O, məhz hüquq sahələrindən təşkil olunmuşdur. Hüquq sahələrinə isə hüququn yarım sahəlari və hüquq institutları daxildir.

Hüquq sahəsi hüquq sisteminin struktur elementlərindən biri­dir. O, hüquq sisteminin əsas və başlıca elementi olub, onun nisbətən müstəqil, daha iri hissəsi, mühüm bölməsi hesab edilir.

Hüquq sahəsi dedikdə, hüquq sisteminin nisbətən elə müstəqil hissəsi başa düşülür ki, o, özündə oxşar içtimai münasibətləri tənzim edən və bir-birinə bağlı olan hüquq normalarını birləşdirir.

Hüquq normaları hüquq sahəsini bilavasitə yaratmır. Başqa sözlə desək, hüquq sahəsi bilavasitə hüquq normalarından təşkil olunmamışdır. Hüquq normaları hüquq institutlarının vasitəsi ilə hüquq sahəsini yaradır. Əgər hüquq sistemi hüquq sahələrindən yaranmış və təşkil olunmuşdursa, onda hüquq sahələrinin özü hüquq institutlarından ibarətdir.

Hüquq institutu dedikdə, hüquq sahəsi daxilində ayrılmış hüquq normalarının elə qrupu başa düşülür ki, o, müəyyən növ içtimai münasibətlərin yalnız bir hissəsini tənzimləyir.

Hüquq institutu hüquq sahəsinin tərkib hissəsidir. O, ilkin müstəqil struktur bölməsi sayılır. Ona görə ki, hüquq institutu müəayyən dərəcədə müstəqil məsələləri tənzimləyir. O, müəyyən növ içtimai münasibətlərin yalnız bir sahəsini və tərəfini nizamlayır. Hüququn hər bir sahəsində hüquq institutlarına rast gəlmək mümkündür.

Eyni hüquq sahəsinin bir-birinə yaxın olan hüquq institut­larının birləşməsinə hüququn yarımsahəsi deyilir.

Hüququn yarımsahəsi rnüəyyən növ münasibətlərirı müvafiq qrupunu tənzimləyir. Məsələn, mülki hüquq sahəsinin vərəsəlik adlı yarımsahəsi vərəsəlik münasibətlərini, ailə hüququ adlı yarımsahəsi ailə-nikah münasibətlərini nizamlayır vs. Konstitusiya hüququ sahəsinin seçki hüququ adlı yarımsahəsi isə seçki məsələlərini tənzimləyir.

Beləliklə, hüquq sistemi hüquq sahələrindən, hüquq sahələri hüququn yarımsahələrindən, yarımsahələr hüquq institutlarından, hüquq institutları isə öz növbəsində hüquq normalarından ibarətdir. Onda hüququn sisteminin struktur elementleri bunlardan ibarətdir:

• hüquq sahəsi;

• hüququn yarımsahəsi;

• hüquq institutu;

• hüquq norması.

Hüquqi tənzimləmə metodu dedikdə, elə usul və vasitələr başa düşülür ki, həmin üsul və vasitələrin köməyi ilə hüquq içti­mai münasibətlərə təsir göstərir. Metod belə bir suala cavab ve­rir: hüquq öz tənzimləyici rolunu necə yerinə yetirir? Hər bir hüquq sahəsinin özünün tənzimləmə metodu vardır.

Tənzimetmə metoduna görə isə hüquq sistemi “ümumi” və “xüsusi” hüquq hissələrinə bölünür.

Hüquq hələ Roma hüquqşünasları tərəfindən ümumi və xüsusi hüquqa bölünmüşdür. Belə bölgü inkişaf etmiş hüquq sistemlərinin hamısında mövcuddur.

Göstərilən bölgünün mahiyyəti ondadır ki, hər bir hüquqda ümuməhəmiyyətli (ümumi) maraqları, yəni bütövlükdə dövlət və cəmiyyətin maraqlarını (dövlət, cinayət, inzibati, maliyyə,) təmin edən normalarla yanaşı, xüsusi şəxslərin maraqlarını təmin edən hüquq normaları da (mülki, əmək, ailə və nikah, vs) mövcuddur.

“Ümumi hüquq” sahələri isə dövlət və cəmiyyət mənafeyinin fərdi mənafedən üstünlüyü prinsipindən çıxış edirlər. Burada ictimai münasibətlərin bir tərəfində dövlət vardır və o imtiyazlı tərəf olub, öz iradəsini qarşı tərəfə (fərdlərə) diktə edir.

Hüquq sisteminin “Xüsusi hüquq” hissəsinə aid olan sahələr bərabər hüquqlu subyektlər arasında iradə sərbəstliyi və müqavilə azadlığı prinsipləri əsasında qurulan ictimai münasibətləri tənzimləyirlər. 

Maddi və prosessual hüquq. Hüquq elmində bütün hüqüq normaları maddi və prosessual normalara bölünür. Maddi hüquq normaları insanlar və onların birlikləri arasında əmlaka sahiblik, ondan istifadə və barəsində sərəncam vermə, onun alqı-satqısı, mülkiyyət formaları, əmək və siyasi fəaliyyət, dövlət idarəetməsi, vs ilə bağlı olan məsələləri nizamlayırlar.

Prosessual hüquq normları isə mübahisələrin, münaqişələrin həlli, məhkəmə baxışı qaydası, cinayətlərin istintaqı qaydalarını müəyyən edirlər. Yəni prosedür və ya təşkilati məsələləri tənzimləyirlər.