Qanunvericilik aktlarının hüquqi qüvvəsi dedikdə, bu
aktların müəyyən zaman ərzində, müəyyən ərazi hüdudlarında, müəyyən subyektlər
dairəsinin iştirak etdiyi münasibətləri tənzimləməsi başa düşülür.
1. QANUNVERİCİLİK
AKTLARININ ZAMANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Qanunvericilik sisteminə
daxil olan normativ-hüquqi aktlar və sistemin ayrılmaz tərkib hissəsi olan beynəlxalq
müqavilələr, bir qayda olaraq yalnız qüvvədə olduqları dövr ərzində baş verən hadisə
və hərəkətlərə tətbiq olunurlar. Bütün hadisə və hərəkətlər, bağlanan müqavilə
və əqdlər, törədilən cinayət və inzibati xətalar baş verdikləri an qüvvədə olan
normativ hüquqi aktlara əsasən hüquqi nəticələrə səbəb olurlar. Həmin aktlar isə
müəyyən zaman kəsiyində qüvvədə olurlar.
Zaman kəsiyi dedikdə,
qanunvericilik aktının qüvvəyə mindiyi andan qüvvədən düşənədək olan müddət
anlaşılır. Bu baxımdan bu iki anlayışın, yəni qanunvericilik aktının qüvvəyə
minməsi və qüvvədən düşməsi anlayışlarının düzgün müəyyənləşdirilməsinin böyük
elmi və praktiki əhəmiyyəti vardır.
Bu məsələlərin
əsas müddəaları Konstitusiyanın 149-cu maddəsində, bütün təfərrüatı ilə tənzimlənməsi
isə “Normativ-hüquqi aktlar haqqında” 21.12.2010-cu il tarixli Konstitusiya
Qanununda nəzərdə tutulmuşdur. Konstitusiyada birmənalı şəkildə nəzərdə
tutulmuşdur ki, referendumla qəbul olunmuş aktlar yalnız dərc edildikdə qüvvəyə
minirlər. Konstitusiya Qanununa görə; - “Qanunlar, fərmanlar və Azərbaycan Respublikası
Nazirlər Kabinetinin qərarları isə həmin aktlarda qüvvəyə minmənin daha gec
müddəti nəzərdə tutulmadıqda onların rəsmi dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.”
(m.85.1.)
Bu aktların dərc olunduğu rəsmi nəşrlər isə əsasən
bunlardır: “Azərbaycan” qəzeti, “Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik
toplusu”, “Respublika” qəzeti, “Azərbaycan Respublikasının normativ aktlarının
bülleteni”vs. Normativ hüquqi aktların rəsmi dərc edilməsi dedikdə, onların mətninin rəsmi
dövri mətbu nəşrdə dərc edilməsi yolu ilə, ictimai radio və televiziya
kanallarında səsləndirilməsi yolu ilə ümumi diqqətə çatdırılması nəzərdə
tutulur. Normativ hüquqi aktların ictimai radio və televiziya kanallarında səsləndirilməsi
onların rəsmi dövri mətbu nəşrdə dərc edilməsini əvəz etmir. Ayrı-ayrı müddəaları
dövlət sirrini əks etdirən normativ hüquqi aktlar istisna olmaqla natamam
normativ hüquqi aktların dərc edilməsinə yol verilmir.
Normativ
hüquqi akt onun mətnində digər hal nəzərdə tutulmadıqda müddətsiz qüvvədədir.
Normativ hüquqi akt və ya onun struktur elementləri üçün qüvvədə olmanın müddəti
müəyyən edilə bilər. Bu halda normativ hüquqi aktda (struktur elementdə) onun
qüvvədə olma müddəti və ya normativ hüquqi aktın (onun struktur elementinin) ləğv
edilməsinə səbəb olan hadisə göstərilməlidir. Göstərilən müddət başa çatdıqda və
ya normativ hüquqi aktda göstərilən hadisə baş verdikdə normativ hüquqi akt
(onun struktur elementi) avtomatik olaraq ləğv edilir. Müəyyən edilmiş müddət
başa çatana qədər normativ hüquqi aktı qəbul etmiş orqan normativ hüquqi aktın
(onun struktur elementinin) qüvvəsinin yeni müddətə uzadılması və ya ona müddətsiz
statusunun verilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.
Normativ hüquqi aktın qəbul edilməsi ilə əlaqədar həmin
akta daxil edilmiş normalara zidd olan və ya bu normalarla əhatə olunan, yaxud
faktiki olaraq əhəmiyyətini itirən, həmin və ya daha aşağı hüquqi qüvvəyə malik
olan bütün aktlar və ya onların struktur elementləri (bölmələr, fəsillər, maddələr,
hissələr və s.) ləğv edilməlidir.
Qanunvericilik
aktları, bir qayda olaraq yalnız qüvvədə olduqları dövr ərzində baş verən hadisə
və hərəkətlərə tətbiq olunurlar. Lakin qayda bu olmaqla yanaşı, qanunvericilikdə
normativ hüquqi aktların qüvvəyə minməsindən əvvəl baş vermiş münasibətlərə şamil ediləcəyi də müstəsna
hal kimi nəzərdə tutulmuşdur. “Normativ-hüquqi aktlar haqqında” KQ`nun 87-ci maddəsində bu
məsələ ilə bağlı olaraq AR K`na istinad edilmişdir; - “Normativ
hüquqi aktın geriyə qüvvəsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 149-cu
maddəsinin VII hissəsi ilə tənzimlənir.” (m.87.1)
AR K`da isə normativ hüquqi aktların geriyə qüvvəsi
aşağıdakı kimi tənzimlənmişdir; - “Fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqi vəziyyətini
yaxşılaşdıran, hüquq məsuliyyətini aradan qaldıran və ya yüngülləşdirən
normativ hüquqi aktların qüvvəsi geriyə şamil edilir. Başqa normativ hüquqi
aktların qüvvəsi geriyə şamil edilmir.” (m.149.VII)
Konstitusiya Qanununda da buna bənzər
müddəa vardır; - “Fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqi vəziyyətini yaxşılaşdıran,
hüquqi məsuliyyətini aradan qaldıran və ya yüngülləşdirən normativ hüquqi aktın
qüvvəsi həmin normativ hüquqi aktda və ya onun qüvvəyə minməsi haqqında aktda
birbaşa göstərilib-göstərilməməsindən asılı olmayaraq onun qüvvəyə minməsindən əvvəl
əmələ gələn münasibətlərə şamil edilir.” (m.87.2)
- “Törədilməsi anında məsuliyyətə
səbəb olmayan və ya daha yüngül məsuliyyətə səbəb olan əməllərə görə fiziki və
hüquqi şəxslərin məsuliyyətinin yaranmasını və ya ağırlaşdırılmasını nəzərdə
tutan normativ hüquqi aktın qüvvəsinin geriyə şamil edilməsinə yol verilmir.” (m.87.3)
Ayrı-ayrı məcəllələrdə
də normativ hüquqi aktların geriyə qüvvəsi ilə əlaqədar maddələr də vardır.
1.1. MÜLKİ QANUNVERİCİLİYİN ZAMANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Mülki Məcəlləyə görə
bütün qanunvericilik aktları kimi mülki qanunvericilik də Konstitusiyada nəzərdə
tutulmuş müstəsna hallar xaric, bir qayda olaraq yalnız qüvvədə olduqları dövrə
tətbiq edilirlər; - “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 149-cu maddəsinin
VII hissəsində nəzərdə tutulanlar istisna olmaqla, mülki qanunvericilik müddəalarının
geriyə qüvvəsi yoxdur və onlar qüvvəyə mindikdən sonra əmələ gəlmiş münasibətlərə
tətbiq edilir.” (AR MM m.7.1)
Məsələn, Mülki Məcəllənin
1159.4-cü və 1159.5-ci maddələrinə əsasən, keçmiş mülki qanunvericiliyə əsasən
ölənin, vərəsəsi sayılmayan bir sıra şəxslər – onun xalaları, bibillri,
dayıları, əmiləri və onların uşaqları qanun üzrə vərəsələr sırasına daxil
edilmişlər. Nə qədər ki, yeni qanun sadalanan şəxslərin hüquqi vəziyyətini
yaxşılaşdırır, onun qüvvəsi geriyə şamil edilməlidir. Bu maddədə nəzərdə
tutulmuş şəxslər yeni Məcəllə qəbul olunanadək açılmış vərəsəliyə, vərəsəliyin
qəbulu və növbəlilik qaydalarına riayət etməklə iddia etmək hüququ əldə etmişlər.
- “Mülki hüquq subyektlərinə
ziyan vurarsa və ya onların vəziyyətini pisləşdirərsə, mülki qanunvericiliyin
geriyə qüvvəsi ola bilməz.” (AR MM m.7.3)
Məsələn, Mərkəzi Bank tərəfindən
normativ xarakterli akt olan bir təlimatda dəbbə pulunun dərəcəsi daha yüksək səviyyədə
müəyyən edilir. Həmin təlimat daha əvvəl bağlanmış kredit müqavilələrindən irəli
gələn mülki-hüquq münasibətlərinə şamil edilməz. Çünki, bu borclunun hüquqi vəziyyətini
ağırlaşdırır.
1.2. CİNAYƏT QANUNVERİCİLİYİNİN ZAMANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Cinayət Məcəlləsinə görə
bütün qanunvericilik aktları kimi cinayət qanunvericiliyi də Konstitusiyada nəzərdə
tutulmuş müstəsna hallar xaric, bir qayda olaraq yalnız qüvvədə olduqları dövrə
tətbiq edilirlər; - “Əməlin (hərəkət və ya hərəkətsizliyin) cinayət sayılması və
həmin əmələ görə cəza, bu əməlin (hərəkət və ya hərəkətsizliyin) törədildiyi
zaman qüvvədə olan cinayət qanunu ilə müəyyən edilir. Törədildiyi zaman cinayət
sayılmayan əmələ görə heç kəs cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna və cəzalandırıla
bilməz.” (AR CM m.10.1)
- “İctimai təhlükəli əməlin
(hərəkət və ya hərəkətsizliyin) törədilmə vaxtı, onun nəticələrinin baş verdiyi
andan asılı olmayaraq, cinayətin törədildiyi vaxt sayılır.” (AR CM m.10.2)
- “Əməlin (hərəkət və
ya hərəkətsizliyin) cinayət sayılmasını və bu əmələ görə cəzanı aradan
qaldıran, cəzanı yüngülləşdirən, yaxud cinayət etmiş şəxsin vəziyyətini başqa
cür yaxşılaşdıran cinayət qanununun geriyə qüvvəsi vardır.” (AR CM m.10.3)
- “Əməlin (hərəkət və
ya hərəkətsizliyin) cinayət sayılmasını və həmin əmələ görə cəza müəyyən edən,
cəzanı ağırlaşdıran, yaxud cinayət törətmiş şəxsin vəziyyətini başqa cür
ağırlaşdıran cinayət qanununun geriyə qüvvəsi yoxdur.” (AR CM m.10.4)
1.3. MÜLKİ PROSESSUAL QANUNVERİCİLİYİN ZAMANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Məhkəmə icraatı işə
baxılan, ayrı-ayrı prosessual hərəkətlər həyata keçirilən və yaxud məhkəmə
aktı icra edilən zaman qüvvədə olan mülki prosessual qanuna əsasən aparılır.
(AR MPM m.3.1)
1.4. CİNAYƏT-PROSESSUAL
QANUNVERİCİLİYİN ZAMANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Azərbaycan Respublikasında
cinayət-prosessual hərəkətlərin aparılması, cinayət-prosessual qərarların qəbul
və icra edilməsi həmin anda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikası cinayət-prosessual
qanunvericiliyinin müddəalarına uyğun həyata keçirilir. (AR CPM m.4.1)
2. QANUNVERİCİLİK
AKTLARININ MƏKANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Qanunvericilik aktları
müəyyən zaman ərzində ancaq müəyyən məkan dairəsində tətbiq edilir ki, buna
qanunvericiliyin məkana görə qüvvəsi deyilir. Qanunvericilik aktlarının məkana
görə qüvvəsi territoriallıq və eksterritoriallıq prinsipləri nəzərə
alınaraq müəyyən edilir. Territoriallıq prinsipi hər bir qanunvericilik aktının
onu qəbul etmiş dövlət orqanın yurisdiksiyasının siyasi və ya inzibati
hüdudları daxilində qüvvədə olmasını ifadə edir. Eksterritoriallıq prinsipi isə
normativ aktın onu qəbul etmiş orqanın yurisdiksiyasının hüdudları xaricində də
tətbiq olmasını ifadə edir.
Qüvvədən düşmüş keçmiş
Normativ-hüquqi aktlar haqqında qanunun 45.1-ci maddəsində deyilirdi ki, - “Normativ
hüquqi aktlar müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində və ya
inzibati ərazi vahidinin ərazisində qüvvədə olur.” Hal-hazırki qanuna görə isə;
- “Normativ hüquqi aktlar Azərbaycan Respublikasının
bütün ərazisində məcburi qüvvəyə malikdir.”
Bəs “Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisi”
dedikdə nə başa düşülür? Respublikanın ərazisi məsələləri Konstitusiyanın 11-ci
maddəsinə nəzərdə tutulmuşdur; - “Azərbaycan Respublikasının daxili suları, Xəzər
dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsi, Azərbaycan
Respublikasının üzərindəki hava məkanı Azərbaycan Respublikası ərazisinin tərkib
hissəsidir.” (ARK m.11. II)
Deməli, territoriallıq prinsipinə əsasən
AR qanunları, Prezident fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərarları, mərkəzi
icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktları bütün ölkə
torpaqlarında (territoriya), daxili sularda və Xəzərin Azərbaycan sektorunda
(akvatoriya) və bunlar üzərindəki hava təbəqəsində qüvvədə olur.
Lakin bununla yanaşı respublikanın müxtəlif
bölgələrində qüvvədə olan qanunvericilik aktları da qəbul edilə bilər. Bundan
başqa müəyyən ərazi vahidinin səlahiyyətli orqanları da ancaq öz ərazilərində
qüvvədə olan aktlar qəbul edə bilərlər. Naxçıvan Muxtar Respublikası öz səlahiyyətləri
dairəsində qanunlar qəbul edə bilər ki, bu aktlar ancaq muxtar respublikanın ərazisində
qüvvədə olur.
2.1.
TERRİTORİALLIQ PRİNSİPİNƏ ƏSASƏN
2.1.1. MÜLKİ QANUNVERİCİLİYİN MƏKANA
GÖRƏ QÜVVƏSİ
“Mülki qanunvericilik Azərbaycan
Respublikasının istisnasız olaraq bütün ərazisində qüvvədədir.” (AR MM m.8.1.)
2.1.2. CİNAYƏT QANUNVERİCİLİYİNİN MƏKANA
GÖRƏ QÜVVƏSİ
“Azərbaycan Respublikasının ərazisində
cinayət törətmiş şəxs bu Məcəllə əsasında cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir...”
(AR CM m.11.1.)
“Azərbaycan Respublikasının ərazi
sularında, Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində,
Azərbaycan Respublikasının üzərindəki hava məkanında və iqtisadi zonasında törədilən
cinayət Azərbaycan Respublikası ərazisində törədilmiş cinayət sayılır.” (AR CM
m.11.2.)
2.1.3. MÜLKİ PROSESSUAL QANUNVERİCİLİYİN
MƏKANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
“Azərbaycan Respublikasının ərazisində hər
hansı haldan asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual
qanunvericiliyi qüvvədə olur.” (AR MPM m.3.2.)
2.1.4. CİNAYƏT PROSESSUAL
QANUNVERİCİLİYİN MƏKANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
- “Azərbaycan Respublikasının cinayət-prosessual
qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının ərazisində bu Məcəllənin 3.3 və
3.4-cü maddələrində nəzərdə tutulan istisnalarla, heç bir məhdudiyyət
qoyulmadan qüvvədədir.” (AR CPM m.3.1). Bu istisnalar Azərbaycan
Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş ola
bilər;
- “Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq
müqavilələrlə Azərbaycan Respublikası cinayət-prosessual qanunvericiliyinin
məkana görə qüvvəsinin digər qaydalarının tətbiqi halları müəyyən edilə bilər.”
(AR CPM m.3.3)
- “Xarici dövlətin cinayət-prosessual
qanunvericiliyinin normalarının Azərbaycan Respublikasının ərazisində tətbiqinə
yalnız Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə
nəzərdə tutulduqda və Azərbaycan Respublikası cinayәt-prosessual
qanunvericiliyinin vəzifə və prinsiplərinə zidd olmadıqda yol verilir.” (AR CPM
m.3.4)
2.2. EKSTERRİTORİALLIQ
PRİNSİPİNƏ ƏSASƏN
2.2.1. CİNAYƏT QANUNVERİCİLİYİNİN MƏKANA
GÖRƏ QÜVVƏSİ
“Azərbaycan Respublikasının hərbi
donanmasına və ya hərbi hava qüvvələrinə məxsus olan gəmidə cinayət törətmiş şəxs,
həmin gəminin olduğu yerdən asılı olmayaraq, bu Məcəllə əsasında cinayət məsuliyyətinə
cəlb edilir.” (AR CM m. 11.4.)
“Azərbaycan Respublikasının hava və ya dəniz
limanında qeydiyyatda olan, Azərbaycan Respublikasının bayrağı və ya tanınma
nişanı altında Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda açıq sularda və
ya hava fəzasında hərəkət edən su və ya hava gəmisində cinayət törətmiş şəxs bu
Məcəllə əsasında cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir. (AR CM m. 11.3.)
Cinayət Məcəllənin 12-ci maddəsinə görə
xaricdə törədilən cinayətlərə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulmuşdur.
Hadisənin xaricdə, yəni Milli Məclisin yurisdiksiyasının siyasi və inzibati
hüdudları xaricində baş verməsinə baxmayaraq AR CM-nin tətbiq edilməsi
(eksterritoriallıq) nəzərdə tutulur. Bu məsuliyyət cinayətin subyektləri və əməlin
növü baxımından 3 qrupa bölünmüşdür;
1-cisi
cinayətkar baxımından:
“Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları və Azərbaycan Respublikasında daimi
yaşayan vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda
törətdikləri əmələ (hərəkət və ya hərəkətsizliyə) görə, bu əməl həm Azərbaycan
Respublikasının, həm də ərazisində törədildiyi xarici dövlətin qanunvericiliyinə
əsasən cinayət sayılırsa və bu cinayətə görə həmin şəxslər xarici dövlətdə məhkum
olunmamışlarsa, bu Məcəllə əsasında cinayət məsuliyyətinə cəlb edilirlər.” (AR
m. 12.1.)
2-cisi
zərərçəkmiş baxımından:
“Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasının
hüdudlarından kənarda Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına, Azərbaycan
Respublikasının maraqlarına (mənafelərinə) qarşı cinayət törətdikləri halda,
habelə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə
tutulmuş hallarda və bu cinayətə görə xarici dövlətdə məhkum olunmadıqda, bu Məcəllə
əsasında cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər.” (AR m. 12.2.)
3-cüsü
əməlin növü baxımından:
“Sülh və insanlıq əleyhinə
cinayətlər, müharibə cinayətləri, insan alveri, terrorçuluq, terrorçuluğu
maliyyələşdirmə, hava gəmisini qaçırma, girov götürmə, işgəncələr, dəniz quldurluğu,
narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsi, saxta pul və
ya qiymətli kağızları hazırlama və ya satma, beynəlxalq müdafiədən istifadə edən
şəxslərə və ya təşkilatlara hücum etmə, radioaktiv materiallarla əlaqədar cinayətlər,
habelə cəzalandırılması Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq
müqavilələrdən irəli gələn digər cinayətlər törətmiş Azərbaycan Respublikası vətəndaşları,
əcnəbilər və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər, cinayətlərin törədilməsi yerindən
asılı olmayaraq, bu Məcəllə əsasında cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir və cəzalandırılır.”
(AR m. 12.3.)
2.2.2. MÜLKİ PROSESSUAL QANUNVERİCİLİYİN
MƏKANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Azərbaycan
Respublikasının ərazisindən kənarda Azərbaycan Respublikası mülki prosessual
qanunvericiliyinin müddəaları Azərbaycan Respublikasının bayrağını daşıyan və
yaxud tanınma nişanı olan dəniz, çay və yaxud hava gəmilərində və ya onların
olduğu limanlarda tətbiq olunur. (AR MPM m.3.3)
2.2.3. CİNAYƏT-PROSESSUAL
QANUNVERİCİLİYİN MƏKANA GÖRƏ QÜVVƏSİ
Azərbaycan
Respublikası cinayət-prosessual qanunvericiliyinin müddəaları Azərbaycan
Respublikasının ərazisindən kənarda Azərbaycan Respublikasının bayrağı altında
olan və ya onun tanınma nişanlarını daşıyan, yaxud onun limanlarında qeydə
alınan dəniz, çay və ya hava gəmilərində də tətbiq olunur. (AR CPM m.3.2)
Beləcə, normativ-hüquqi akt (Cinayət Məcəlləsi),
onu qəbul etmiş dövlət orqanının (Milli Məclis) yurisdiksiyasının hüdudları
(ölkə ərazisi) xaricində törədilən əməllərə tətbiq edilmiş olur.
2.2.4. MÜLKİ QANUNVERİCİLİYİNİN MƏKANA
GÖRƏ QÜVVƏSİ
Dövlətlər beynəlxalq xüsusi hüquq
normaları və beynəlxalq müqavilələrlə müxtəlif sahələrdə müəyyən ölçüdə
eksterritoriallıq prinsipini qarşılıqlı olaraq qəbul edirlər. Beləcə, xarici
elementli mülki hüquqi münasibətlərinə tətbiq olunacaq xarici hüquq normaları
müəyyən edilir.
Xarici dövlətlərin qanunvericilik
bazasına daxil olan normativ hüquqi aktların respublika ərazisində qüvvəsi AR
Beynəlxalq xüsusi hüquq haqqında qanunla müəyyən edilir. Belə ki, bu qanunumuz xarici
elementli mülki-hüquq münasibətlərinə hansı dövlətin maddi hüquq normalarının tətbiq
ediləcəyi müəyyən edir. Məsələn;
“Fiziki şəxsin hüquq və fəaliyyət
qabiliyyəti onun istinad etdiyi qanunla müəyyən olunur.” (m.10.1.)
“Əqdlərin forması onların bağlandığı
yerin hüququna tabedir...” (m. 17.1..)
“Ayrı-ayrı ölkələrdə olan tərəflər
arasında bağlanan əqdin forması həmin ölkələrdən birinin hüququna uyğundursa,
etibarlı sayılır.” (m.17.2.)
“Predmeti torpağa mülkiyyət hüququ və ya
torpaqdan istifadə hüququ olan əqdin forması həmin torpağın yerləşdiyi ölkənin
imperativ hüquq normaları ilə müəyyən edilir,...” (m. 17.3.)
“Etibarnamənin forması və qüvvədə olması
müddəti onun verildiyi ölkənin hüququ ilə müəyyən olunur....” (m. 17.3.)
“20.1. Daşınar və daşınmaz əmlaka
mülkiyyət və digər əşya hüquqları, qanunla başqa hallar nəzərdə tutulmayıbsa, əmlakın
yerləşdiyi ölkənin hüququ ilə müəyyən olunur.”
3. QANUNVERİCİLİK
AKTLARININ SUBYEKTLƏRƏ GÖRƏ QÜVVƏSİ
Ümumi prinsip olaraq, qanunvericilik
aktları bütün ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən fiziki və hüquqi şəxslər üçün
qüvvədədir. Lakin qanunda əcnəbilərin, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin və xarici
hüquqi şəxslərin iştirak etdikləri münasibətlərə başqa qaydalar nəzərdə tutula
bilər. Yəni, qanunvericilik aktlarının qüvvəsi qanunla müəyyən edilmiş hallar
istisna olmaqla Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına, Azərbaycan
Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti olan əcnəbilərə və vətəndaşlığı
olmayan şəxslərə, habelə dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının, siyasi
partiyaların, ictimai birliklərin, həmkarlar ittifaqları təşkilatlarının və
başqa hüquqi şəxslərin vəzifəli şəxslərinə tətbiq edilir. (keçmiş Normativ
hüquqi aktlar hq. ARQ m.45.2 / 22.11.1999 №761-İQ)
Normativ hüquqi aktların qüvvəsi,
qanunla və ya Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrlə
nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına
və hüquqi şəxslərə, habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan əcnəbi vətəndaşlara
və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə şamil edilir. (indiki Normativ hüquqi aktlar hq. KQ m.88.2 / 21.12.2010)
Mülki qanunvericilik Azərbaycan
Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən bütün fiziki və hüquqi şəxslər
üçün qüvvədədir. Belə ki, Mülki Məcəllənin 9-cu maddəsinə görə; - “Mülki
qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydalar, əgər qanunda ayrı hal nəzərdə
tutulmayıbsa, əcnəbilərin, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin və xarici hüquqi şəxslərin
iştirak etdiyi münasibətlərə də tətbiq olunur.” (AR MM m.9)
Prinsip olaraq, mülki qanunvericilik Azərbaycan
Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən bütün fiziki və hüquqi şəxslər
üçün qüvvədədir. Lakin maddədə göstərildiyi kimi qanunda əcnəbilərin, vətəndaşlığı
olmayan şəxslərin və xarici hüquqi şəxslərin iştirak etdikləri münasibətlərə
başqa qaydalar nəzərdə tutula bilər. Məsələn,
“Dövlət qulluğu haqqında” 21 iyul 2000-ci il
tarixli 926-İQ saylı Qanun dövlət
qulluğu sahəsində dövlətlə dövlət qulluqçuları arasında yaranan münasibətləri və
dövlət qulluqçularının hüquqi vəziyyəti ilə bağlı məsələləri tənzimləyir.
“Torpaq islahatı haqqında” 16 iyul 1996-cı il
tarixli qanunun 4-cü maddəsinə əsasən “Torpaq xüsusi mülkiyyətə Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına
və hüquqi şəxslərinə verilir. Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər, xarici
hüquqi şəxslər, beynəlxalq birliklər və təşkilatlar, habelə xarici dövlətlər Azərbaycan
Respublikasında torpaq sahələrini yalnız icarə hüququ əsasında əldə edə bilərlər.”
Lakin elə hallar ola bilər ki, mülki qanunvericilik
aktı ayrı-ayrı kateqoriyadan olan və ya ayrı-ayrı ərazilərdə yaşayan fiziki və
hüquqi şəxslərə görə qüvvədə olsun. Məsələn, “Hərbi qulluqçuların dövlətə
vurduqları ziyana görə maddi məsuliyyəti haqqında” 10 yanvar 1995-ci il tarixli
Əsasnamə yalnız hərbi qulluqçulara görə qüvvədədir.
Beləliklə, qanunvericilik aktları bütün respublika ərazisində
və ya müəyyən bölgəsində fəaliyyət göstərən fiziki və hüquqi şəxslər, eləcə də
müəyyən kateqoriya (dövlət qulluqçuları, hərbçilər, tələbələr, məhbuslar vs.)
üçün qüvvədə ola bilər ki, buna normativ-hüquqi aktların şəxslərə görə qüvvəsi
deyilir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder